Obesitas verwijst naar een abnormale ophoping van lichaamsvet en wordt doorgaans gemeten aan de hand van de Body Mass Index (BMI), waarbij een BMI van 30 of hoger als obesitas wordt beschouwd. Obesitas is een ziekte op zich is: het heeft een negatieve impact op zowel overleving als op de levenskwaliteit.
Bovendien leidt obesitas tot een breed scala aan andere ziekten, waaronder diabetes type 2, hart- en vaatziekten, bepaalde vormen van kanker, slaapapneu, gewrichtsproblemen en meer. Met noemt obesitas daarom in het Engels een “gateway disease” (poortziekte).
De ontstaansmechanismen van obesitas zijn zeer divers, maar we hebben in de voorbije jaren grote vooruitgang gemaakt in het beter begrijpen ervan. In essentie is het lichaam bij mensen die leven met obesitas niet langer in staat de vetmassa te reguleren en binnen gezonde grenzen te houden. Zowel genetische als omgevingsfactoren beschikken mensen voor obesitas te ontwikkelen. Obesitas is bovendien een chronische ziekte die levenslange opvolging vereist om ze onder controle te houden en de gevolgen ervan te beperken.
De erkenning van obesitas als ziekte dateert van 1948, toen de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) obesitas opnam in de “International Classification of Diseases and Related Health Problems” (ICD). Het erkennen van obesitas als ziekte is belangrijk daar het met zich meebrengt dat de overheid zich ertoe moet engageren obesitas te voorkomen (preventie) en behandeling te voorzien voor mensen die lijden aan obesitas. Sinds 1975 is het percentage mensen die lijden aan obesitas over de hele wereld bijna verdriedubbeld.
De Body Mass Index [= gewicht in kg / (lengte in m)² ] is een eenvoudige en bovendien gratis parameter die een inschatting maakt van gewicht en lichaamssamenstelling. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat een te lage of een te hoge BMI gelinkt is aan gezondheidsproblemen en vroegtijdig overlijden. BMI is anderzijds maar een ruwe schatting, en dient op individueel niveau bekeken te worden, in combinatie met de buikomtrek en eventueel een formele meting van de lichaamssamenstelling met impedantie of DXA-scan.
Bij de meeste mensen met obesitas is een langdurig verkeerde balans tussen calorie-inname en calorie-verbruik de oorzaak van de gewichtsproblemen. Maar vaak zijn er andere factoren die bijdragen tot het overgewicht. Het gebruik van bepaalde geneesmiddelen kan leiden tot een ongewenste gewichtstoename. Hierbij denken we aan langdurig of herhaaldelijk gebruik van cortisone, antidepressiva, antipsychotica en bepaalde (anti)hormoonpreparaten. Ook sommige ziektes kunnen een rol spelen bij het ontstaan van overgewicht, zoals een langzaam werkende schildklier of syndroom van Cushing (bijnieren maken te veel cortisol aan). Rookstop kan gepaard gaan met enige gewichtstoename: alleen door te stoppen met roken en precies hetzelfde te blijven eten en bewegen kom je 1,5 tot 3 kilogram aan. Maar veel rokers compenseren het gebrek aan nicotine door extra te eten en meer te snoepen. Tenslotte leidt ook minder fysieke activiteit tot minder verbranding van calorieën en dus gewichtstoename. Vandaar het advies om meer te bewegen onder vorm van dagelijks wandelen, vermijden van langdurig TV kijken of gamen, rondstappen tijdens het telefoneren, regelmatig rechtstaan of rondlopen tijdens het werk, …
Obesitas is in hoofdzaak een multifactoriële aandoening, waarbij zowel omgevingsfactoren als genetische factoren een rol spelen. Uw gewicht is voor een deel dus erfelijk bepaald. Een genetische aanleg om dik te worden kan grote individuele verschillen verklaren bij mensen met dezelfde leefstijl en achtergrond.
Een zeer kleine subgroep van mensen met ernstige obesitas vertonen ‘genetische obesitas’, waarbij een afwijking in 1 gen verantwoordelijk is voor stoornissen in de regulatie van eetlust en energiehuishouding. Deze personen hebben al op jonge kinderleeftijd ernstige gewichtsproblemen en soms gaat dit gepaard met ontwikkelingsachterstand of aangeboren afwijkingen.
Overgewicht en obesitas (ernstig overgewicht) zijn net zoals ongezonde voeding, weinig lichaamsbeweging en roken, een risicofactor voor de ontwikkeling van type 2 diabetes. Personen met type 2 diabetes hebben vaker een hogere BMI dan leeftijdsgenoten zonder diabetes.
Mensen met overgewicht of obesitas hebben een verlaagde gevoeligheid voor lichaamseigen insuline. Overgewicht en obesitas gaan bovendien gepaard met een verhoging van vetzuren rondom de spiercellen en de lever wat de verwerking van glucose nog verder verstoort. Die procesverstoring zorgt voor een mindere opname van glucose en een slechte verwerking van vet door de lever.
Een gewichtsdaling van 5% heeft al een gunstige invloed op de nuchtere suikerwaarden. Een meer uitgesproken gewichtsdaling van 5 à 10% kan bij heel wat personen met obesitas leiden tot uitstel van het krijgen van type 2 diabetes. En een gewichtsdaling van meer dan 15% in de eerste jaren na het krijgen van type 2 diabetes kan zelfs leiden tot het volledig verdwijnen van de type 2 diabetes. Uiteraard is de beste preventie van type 2 diabetes het vermijden van overgewicht en obesitas.
Er bestaat een duidelijk verband tussen obesitas en een verhoogd risico op hart- en vaatziekten.
Obesitas kan leiden tot veranderingen in het lichaam die het risico op hart- en vaatziekten vergroten:
1.Hoge bloeddruk (hypertensie): Obesitas kan leiden tot een verhoogde bloeddruk, wat op zijn beurt het risico op hartaandoeningen en beroertes verhoogt.
2.Diabetes type 2: Obesitas is sterk gekoppeld aan insulineresistentie en de ontwikkeling van diabetes type 2, wat het risico op hart- en vaatziekten aanzienlijk vergroot.
3.Verhoogd cholesterolgehalte: Obesitas kan leiden tot veranderingen in de niveaus van cholesterol en triglyceriden in het bloed, wat de opbouw van plaque in de bloedvaten kan bevorderen en het risico op atherosclerose verhoogt.
4.Ontstekingen: Vetweefsel, vooral buikvet, kan chemische stoffen produceren die ontstekingen in het lichaam bevorderen, wat het risico op hartziekten kan vergroten.
5.Hartfalen: Obesitas kan de hartspier belasten en leiden tot hartfalen, waarbij het hart niet effectief kan pompen.
6.Slaapapneu: Obesitas kan de kans op slaapapneu vergroten, wat weer geassocieerd wordt met hart- en vaatziekten.
Daarom is het erg belangrijk dat mensen die leven met obesitas medisch worden geëvalueerd en desgevallend worden behandeld voor bovengenoemde risicofactoren.
Het is geweten dat obesitas de vruchtbaarheid vermindert, de kans om zwanger te worden is dus kleiner bij vrouwen die aan obesitas lijden. Obesitas bij de zwangere vrouw verhoogt het risico op zwangerschapsdiabetes en hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap. Er is ook een verhoogd risico op complicaties tijdens de bevalling. Obesitas verhoogt het risico op een doodgeboorte, premature geboorte en bepaalde aangeboren afwijkingen bij de baby. Het is dus erg belangrijk dat een vrouw met obesitas zich goed laat adviseren en begeleiden als zij een zwangerschapswens heeft. Ideaal is dat zij nog voor de zwangerschap hierover in gesprek gaat met een gynaecoloog. Er kan overwogen worden om eerst een behandeling voor obesitas te starten en pas nadien zwanger te worden.
Wanneer een vrouw een obesitas-operatie ondergaat, adviseert men over het algemeen anderhalf jaar te wachten vooraleer zwanger te worden. Het is erg belangrijk goede contraceptie te gebruiken in de deze periode, omdat de effecten van de operatie de kans op zwanger worden doen stijgen. Zwanger worden na een obesitas-operatie heeft een aantal voordelen: minder risico op zwangerschapsdiabetes, hoge bloeddruk, een te zware baby, een moeilijke bevalling of keizersnede. Anderzijds zien we dat baby’s gemiddeld een lager geboortegewicht hebben en dat er meer vroeggeboortes optreden. Het is erg belangrijk dat u tijdens een zwangerschap na een obesitas-operatie goed begeleid wordt door een gynaecologisch team dat vertrouwd is met de effecten van deze operatie.
Wanneer obesitas medicatie ingenomen wordt, is zwanger worden ten stelligste af te raden omdat de effecten van deze medicatie op de groeiende baby ongekend zijn. Ook in dit geval is goede contraceptie erg belangrijk.
Overgewicht en obesitas zijn zeer veel voorkomende gezondheidsproblemen. Ongeveer de helft van de volwassen bevolking in België heeft overgewicht. De huisarts is dan ook de ideale persoon om een eerste inschatting te maken van de ernst van overgewicht en/of obesitas, eventueel wanneer de patiënt om een andere reden bij de huisarts komt. De huisarts heeft meestal een goed overzicht van uw eventuele andere gezondheidsproblemen en levenssituatie. Bijkomend, dient de huisarts actief op zoek te gaan naar eventuele oorzaken en gevolgen van overgewicht, onder andere door een klinisch onderzoek (bloeddruk) en bloedname (suiker, schildklier, cholesterol,…). De huisarts zal u ook al verwijzen voor dieet- en bewegingsadvies, en zo nodig medicatie starten. Enkel wanneer de huisarts een onderliggend probleem vermoedt of ernstige weerslag vaststelt, zal hij/zij u doorverwijzen naar de endocrinoloog of evt. andere specialist.
Naargelang de graad van overgewicht of obesitas wordt er voor een bepaalde behandelingsstrategie gekozen, maar er dient steeds gewerkt te worden aan een evenwichtig/gezond eetpatroon.
Bij beperkt overgewicht of minder ernstige vormen van obesitas wordt er gestreefd naar een gewichtsreductie van 5 tot 10% van het oorspronkelijke gewicht in een periode van 6 tot 12 maanden. Hierbij is het aangeraden om 0,5 tot 1,0 kg per week te vermageren. Indien de patiënt geen gewichtsreductie van 5 tot 10% behaalt in een periode van 6 tot 12 maanden is de behandeling niet succesvol en zullen bijkomende maatregelen nodig zijn.
Indien de 5 tot 10% gewichtsreductie niet behaald wordt in een periode van 6 tot 12 maanden en de patiënt een BMI ≥27 kg/m² met bijkomende comorbiditeiten of een BMI ≥30 kg/m² heeft kan de basisbehandeling gecombineerd worden met farmacotherapie. Indien ook deze behandeling niet succesvol is, kan de patiënt een bariatrische ingreep ondergaan. Hiervoor moet de patiënt aan de indicatiestelling omtrent bariatrische heelkunde voldoen.
Ook bij farmacotherapie en bariatrische chirurgie blijven gezonde eet- en leefstijl essentieel om spierverlies of voedingstekorten te voorkomen.
In een multidisciplinaire obesitaskliniek dient de ernst van de obesitas in kaart gebracht te worden. De ernst wordt enerzijds uitgedrukt in een cijfer, de BMI. Anderzijds is het even belangrijk om te kijken naar de weerslag op de algemene gezondheid. We denken hier zowel aan fysieke aandoeningen: diabetes, hoge bloeddruk, slaapapnoe syndroom, migraine, gewrichtsklachten…
Maar ook mentale problemen zoals stemmingsstoornissen, depressie. Met andere woorden: de weerslag van de obesitas op uw algemene gezondheid (zowel fysiek als mentaal) dient in kaart te worden gebracht. Dit zal gebeuren door een multidisciplinair team: abdominaal chirurg, endocrinoloog, diëtist, psycholoog en eventueel kinesist.
In functie van de ernst van de obesitas zal een behandelvoorstel geformuleerd worden. Het zal altijd belangrijk zijn de patiënt te begeleiden wat betreft levensstijlaanpassingen. Vervolgens zal, in functie van de ernst, een behandeling met medicatie en/of een operatie voorgesteld worden. Nadien zal ook opvolging voorzien worden om het effect van de behandeling te monitoren en problemen of nevenwerkingen tijdig te herkennen en behandelen. Een operatie kan dus deel uitmaken van de behandeling, maar moet altijd binnen het bredere plaatje van de behandeling gezien worden.
Obesitas is een ernstige en chronische aandoening. Er zijn meerdere oorzakelijke factoren: genetica, omgevingsfactoren, bewegingspatroon, slaapritme, job, medicatie-inname, enzovoort. Het is geweten dat personen met obesitas een hormonaal onevenwicht vertonen en dat medicatie of obesitas-chirurgie dit onevenwicht kan herstellen. Wanneer men deze therapie combineert met een aangepaste levensstijl is de kans vele male groter dat er een belangrijk gewichtsverlies zal optreden, dat ook op langere termijn zal aanhouden. Dit in tegenstelling tot een alleen dieet en beweging, deze therapie op zichzelf lijdt jammer genoeg bijna altijd tot een jojo-effect met opnieuw stijgen van het gewicht.
Voor de meest ernstige vorm van obesitas, is een operatie de meest effectieve en duurzame behandeloptie. Dit betekent ook dat een operatie voor obesitas ingrijpend en onomkeerbaar is. Een multidisciplinair advies voor de operatie, maar zeker ook opvolging en ondersteuning na de ingreep zijn erg belangrijk om tot een goed resultaat te komen en dit ook te behouden, alsook om nevenwerkingen te vermijden. Een goed resultaat betekent dat de patiënt een betere levenskwaliteit heeft op verschillende domeinen: bijvoorbeeld: minder medicatie-inname voor chronische aandoeningen (denk aan hoge bloeddruk, diabetes), minder ongemak of pijn bij beweging, algemeen fitter gevoel, enzovoort.
Obesitas is een complex gezondheidsprobleem dat veroorzaakt wordt door een combinatie van genetische, gedragsmatige, omgevings- en psychologische factoren. Obesitas is geen psychische stoornis. Psychologische factoren spelen een rol bij de ontwikkeling en vooral bij de behandeling ervan. Zo kunnen motivatie, gedragsveranderingen, emotioneel eten, controleverlies, alcoholgebruik, negatief zelf- en lichaamsbeeld, eetstoornissen, verstoorde perceptie en je omgeving een invloed hebben op je gewicht én omgekeerd. Een psycholoog in een multidisciplinair team kan helpen bij het begrijpen en aanpakken van deze psychologische aspecten van obesitas.